In een tijd waarin de bevolkingsgroei, migratie en woningnood zorgen voor verhitte debatten in Nederland, geeft Jan Latten, emeritus hoogleraar sociale demografie en voormalig hoofddemograaf van het CBS, zijn visie op deze kwesties. Latten kijkt naar de invloed van demografische veranderingen op de samenleving.
‘De demografie verandert voortdurend en in slechts enkele decennia tijd is de bevolkingssamenstelling drastisch veranderd. Vooral door de migratie van de afgelopen jaren is de samenleving flink uit balans geraakt. Een samenleving functioneert het best als er weinig onbalans is, maar te veel veranderingen in korte tijd kunnen dat evenwicht verstoren. Die destabilisatie leidt uiteindelijk tot maatschappelijke problemen zoals je nu in Nederland onder anderen terugziet in de woningnood. In zo’n korte tijd veel meer nieuwe mensen huisvesten dan waar op was gerekend, scholen en integreren is een enorme opgave voor iedere samenleving. En het vraagt van ons dat we niet alleen naar aantallen van nu kijken, maar ook naar de gevolgen op lange termijn.’
‘Migratie is een belangrijke factor, maar niet de enige. In de afgelopen acht jaar is de Nederlandse bevolking met een miljoen mensen gegroeid, grotendeels door immigratie. Dat zijn mensen die vaak andere culturele normen en waarden meebrengen, en ook dat zorgt voor destabilisatie of wrijving binnen het systeem. Het is niet alleen de hoeveelheid mensen, maar vooral de snelheid waarmee deze veranderingen plaatsvinden. De samenleving kan die snelheid niet bijbenen. Nederland is altijd een land van immigranten geweest. Of het nu ging om Hugenoten, Joodse vluchtelingen of gastarbeiders in de jaren ‘60, we hebben altijd mensen van buiten ontvangen. Maar wat we nu zien, is anders. De migratiegolven zijn groter en de cultuur van migranten is diverser. Dit maakt integratie complexer en zorgt voor spanningen binnen de maatschappij. We zien het terug in discussies over religie, arbeidsparticipatie, uitkeringen, de woningmarkt en zelfs wie recht heeft op welke zorg. Er is simpelweg niet genoeg capaciteit om iedereen op een adequate manier te bedienen. Dit soort problemen stapelen zich op en leiden uiteindelijk tot maatschappelijke onrust.’
‘De politiek benadert problemen vaak emotioneel in plaats van rationeel naar de cijfers te kijken. Politieke partijen willen vaak hun achterban tevreden houden en dat zie je terug in de aanpak van het woningtekort. Politici neigen naar snelle oplossingen, zonder naar de dieper liggende oorzaken te kijken. Het bijbouwen van woningen is symptoombestrijding. De echte vraag die je moet beantwoorden is: waarom is er überhaupt een tekort aan woningen? Het antwoord ligt in de onverwacht hoge bevolkingsgroei. Wat we eigenlijk moeten doen, is de structurele oorzaken van deze groei onder de loep nemen. Dat vereist politieke moed, omdat het een ingewikkeld en soms ongemakkelijk gesprek is over migratie, integratie en onze eigen maatschappelijke normen. We hebben nu al een woningtekort en inmiddels ook een strijd om de ruimte, en als we doorgaan zoals we nu doen, zullen die problemen alleen maar groter worden. De politiek moet verder kijken dan de volgende verkiezingen en beleid ontwikkelen dat rekening houdt met de langetermijngevolgen van bevolkingsgroei.’
‘De kern van het probleem is de snelheid waarmee de bevolking groeit. In de afgelopen jaren is er een enorme toestroom van immigranten geweest, en dat hoeft op zichzelf geen probleem te zijn, maar de samenleving is daar niet op gebouwd. Meer dan 90 procent van de bevolkingsgroei in de afgelopen jaren komt door migratie. Dat is een totaal andere situatie dan vijftig jaar geleden. Toen groeide de bevolking nog door geboortes en was er voldoende tijd voor aanpassing. Nu zijn de veranderingen veel sneller en ingrijpender. Niet alleen de migranten, maar ook de oorspronkelijke bevolking heeft tijd nodig om zich aan te passen aan de nieuwe werkelijkheid. In heel Europa zien we vergelijkbare ontwikkelingen. Landen proberen migratiestromen te beheersen, maar tegelijkertijd is er behoefte aan arbeidsmigranten om de vergrijzing op te vangen. Het is een ingewikkeld dilemma waar geen eenvoudige oplossing voor is.’
‘Wat ik zei: er is geen eenvoudige oplossing, maar we moeten wel breder kijken dan alleen naar woningbouw. De politiek moet ook kijken naar het beleid rondom migratie en bevolkingsgroei. We moeten ons afvragen: hoeveel mensen willen of kunnen we daadwerkelijk huisvesten? En hoe zorgen we ervoor dat ons systeem weer in balans komt? De reflex is vaak om uitsluitend te reageren op de huidige situatie, maar we moeten langer vooruit kijken. Als we nu niet rationeel nadenken over de bevolkingsgroei, komen we over tien jaar opnieuw in de problemen. We moeten duidelijk zijn over wat voor samenleving we willen zijn en wie daar een bijdrage aan kan leveren. Het bouwen van huizen is een noodzakelijk onderdeel van de oplossing, maar het is niet het enige. We moeten ook zorgen voor welzijn, werkgelegenheid, scholing en een goed functionerend zorgsysteem. Alleen zo kunnen we een stabiele samenleving behouden.’
‘Het is moeilijk om één land aan te wijzen dat het perfect doet, maar er zijn wel landen die meer gefocust zijn op de lange termijn. In Denemarken wordt bijvoorbeeld veel meer nagedacht over bevolking en migratie. Daar kijkt men verder dan de kortetermijnoplossingen en worden er meer langetermijnstrategieën ontwikkeld. Het is goed dat er in Nederland nu ook meer over deze kwesties wordt gesproken. Dat is al een stap in de goede richting. In meer landen zal men bereid zijn om moeilijke gesprekken te voeren over migratie, integratie en bevolkingsgroei.’
‘Ik wil optimistisch blijven, maar we moeten nu wel stappen zetten. Als we blijven doorgaan zoals nu, zullen de spanningen in de samenleving alleen maar toenemen. Nederland moet keuzes maken. We moeten nadenken over wat voor land we willen zijn. Welke industrieën willen we behouden? Welke mensen hebben we daarvoor nodig? En hoe zorgen we ervoor dat de bevolking op een evenwichtige manier groeit? We kunnen niet blijven doen wat we altijd gedaan hebben. We moeten ons aanpassen aan de nieuwe realiteit, en dat betekent dat we moeilijke keuzes moeten maken. Het is belangrijk dat we nu handelen, voordat de problemen onoplosbaar worden.’
‘Ja, naast migratie is er ook het probleem van de vergrijzing. De komende jaren zullen er steeds minder jonge mensen zijn die de arbeidsmarkt betreden, terwijl het aantal ouderen blijft toenemen. Dit zorgt voor extra druk op het systeem. Omdat er minder jongeren zijn, halen we arbeidsmigranten naar Nederland. Maar dat brengt weer nieuwe uitdagingen met zich mee, zoals integratie en huisvesting. Het is een vicieuze cirkel die moeilijk te doorbreken is. We hebben steeds meer ouderen die zorg nodig hebben, maar er zijn steeds minder jonge mensen om die zorg te verlenen. De baby’s die nu niet worden geboren zullen over 20 jaar niet op de arbeidsmarkt verschijnen . Het wordt tijd om het ook eens te gaan hebben over het alsmaar dalende geboortecijfer. Anders worden we nog afhankelijker van arbeidsmigranten.. Demografie is een complexe kwestie en vraagt om een holistische aanpak.’