VG Visie Daily #170: ‘Als je weet waar je vandaan komt, kun je beter bepalen waar je heen wil’

Wat is de waarde van cultureel erfgoed in een tijd waarin de woningnood groot is en het vooral lijkt te draaien om aantallen en snelheid? Susan Lammers, directeur van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), ziet erfgoed juist als een kans in plaats van een obstakel.

Wat is volgens jou de belangrijkste rol van cultureel erfgoed in deze tijd van woningnood en verstedelijking?

‘De kern is: behoud door ontwikkeling. Erfgoed leeft pas echt wanneer het gebruikt wordt, als een gebouw geen functie meer heeft, raakt het in verval. Daarom is het zo belangrijk om juist nu goed te kijken naar de bestaande voorraad. Denk aan boerderijen, kerken, kloosters: dat zijn plekken die opnieuw van waarde kunnen zijn, bijvoorbeeld door ze geschikt te maken voor starterswoningen of maatschappelijke functies.’

Maar jullie hebben toch geen directe rol in woningbouw?

‘Dat lijkt misschien zo, maar in de praktijk zijn we er dagelijks mee bezig. Bijvoorbeeld wanneer er woningbouw gepland wordt in een gebied waar archeologisch onderzoek nodig is, of waar historische bebouwing staat. Ook adviseren we gemeenten over herbestemming van erfgoed en we beheren de rijkscollectie. Erfgoed raakt aan landschap, water, groen, geschiedenis en gebruik. Het zit overal in verweven.’

Wat maakt die bestaande gebouwen dan zo waardevol in de huidige woonopgave?

‘Ze geven identiteit aan een plek. Een boerderij in een open landschap of een klooster in het dorpshart is meer dan alleen een gebouw. Ze vertellen een verhaal, geven karakter en vormen een referentiepunt voor mensen. Door daarin nieuwe functies mogelijk te maken, behoud je niet alleen het gebouw, maar versterk je ook de leefomgeving en vaak is herbestemmen ook duurzamer dan nieuwbouw.’

Kun je een concreet voorbeeld noemen waar dat goed gelukt is?

‘We hebben onderzoek gedaan naar aanloopstraten: straten die net buiten de hoofdwinkelstraten liggen. Sommige floreren, andere raken in verval. Dat heeft vaak te maken met historische beslissingen: een knip in de verkeersroute, of een wijk die anders ontwikkeld is. Door de geschiedenis van zo’n plek te begrijpen, kun je logischer en duurzamer plannen maken. Ook in herbestemmingen van bijvoorbeeld industriële complexen zie je dat. Bij een recent project op het Hembrugterrein in Zaanstad heeft de eigenaar samen met een goede architect en onze experts een plan gemaakt dat de cultuurhistorische waarde respecteert, maar waarin ook ruimte is voor wonen en bedrijvigheid.’

En hoe ziet jullie rol er in zo’n proces uit?

‘Wij bepalen niets, maar we adviseren en ondersteunen. De eigenaar heeft een wettelijke instandhoudingsplicht en de gemeente bepaalt via het bestemmingsplan wat er mag. Wij helpen beide partijen met kennis, zodat keuzes zorgvuldig worden gemaakt. Die rol is essentieel, want je wil niet dat erfgoed alleen op papier blijft bestaan.’

Wordt de druk vanuit gemeenten groter om erfgoed in te zetten voor de woningbouwopgave?

‘Dat zie je zeker en wonen is vaak ook een hele logische invulling. Denk aan grote kloosters of leegstaande kerken. We hebben nu te maken met een enorme opgave rondom kerken die hun functie verliezen. Alleen al de komende twee jaar komen er honderden kerken leeg te staan. En ja, je kunt niet in elke kerk een cultureel centrum beginnen.’

Waarom is herbestemming van kerken vaak zo’n gevoelig proces?

‘Omdat kerken veel meer zijn dan stenen muren, ze zijn een deel van het collectieve geheugen. Mensen zijn er getrouwd, gedoopt, hebben er afscheid genomen. Ook als je zelf niet gelovig bent, herken je vaak de plek uit je jeugd. Dat maakt afscheid nemen lastig. Bovendien zijn kerkgebouwen vaak beeldbepalend voor een dorp of wijk. Herbestemming is dan ook niet alleen een ruimtelijke, maar ook een emotionele opgave.’

Is er ook voldoende kennis en vakmanschap om dit soort gevoelige processen goed te begeleiden?

‘Wij beschikken als RCE over veel expertise – van architectuurhistorici tot restauratiespecialisten – maar de uitvoering ligt ook bij het veld. Je hebt goede aannemers, architecten en vaklieden nodig die weten hoe je zorgvuldig met erfgoed omgaat. Gelukkig hebben we in Nationaal Centrum voor Erfgoedopleidingen dat hierin een belangrijke rol speelt. Maar het blijft een uitdaging om voldoende mensen op te leiden en geïnteresseerd te houden in dit vak.’

Heeft elke gemeente wel toegang tot voldoende kennis om zorgvuldig met erfgoed om te gaan?

‘Daar zit een zorg. Wij moeten als onderdeel van de Rijksoverheid ook bezuinigen, maar voor gemeenten is het vaak nog lastiger. Erfgoed vraagt om maatwerk en dat vergt deskundigheid. Als gemeenten die kennis niet meer in huis hebben, komt dat de kwaliteit niet ten goede. Daarom blijven wij als RCE ook inzetten op het ondersteunen en informeren van gemeenten en eigenaren.’

Hoe kijk je aan tegen het spanningsveld tussen behoud en vernieuwing, bijvoorbeeld als het gaat om landbouwgrond?

‘Dat is inderdaad een groot vraagstuk. Je wil het open landschap behouden – het Hollandse beeld van weilanden, sloten en boerderijen – maar je weet ook dat er woningen nodig zijn. Dan is het zaak om slim te combineren: denk aan inbreiding, hergebruik, en functiemenging. Eén stal kan zes woningen worden. Als je dat goed doet, behoud je de kwaliteit van het landschap én bied je ruimte voor wonen.’

Is herbestemming ook een vorm van duurzaamheid?

‘Zeker. Het is een misvatting dat erfgoed per definitie lastig te verduurzamen is. Een goed herbestemd monument is vaak duurzamer dan nieuwbouw, zeker als je kijkt naar materiaalgebruik en infrastructuur. Natuurlijk zijn er uitdagingen, maar met de juiste kennis en technieken is er veel mogelijk. Bovendien: je bespaart niet alleen CO₂, je behoudt ook identiteit.’

Wat hoop je dat mensen zich realiseren over erfgoed in relatie tot de toekomst?

‘Dat het geen last is, maar een kans. Erfgoed is niet alleen iets van het verleden, het helpt ons om richting te geven aan de toekomst. Als je weet waar je vandaan komt, kun je beter bepalen waar je heen wilt. Dat geldt voor mensen, maar ook voor dorpen, steden en landschappen.’

Persoonlijke vragen Susan Lammers

WAT IS HET BESTE ADVIES OOIT?
‘Vernieuwing is je historische plicht.’
WAAR BEN JE HET MEESTE TROTS OP?
‘In het werk mijn collega’s en privé mijn kinderen.’
WELK BOEK IS JE ALTIJD BIJGEBLEVEN?
‘De man die niet meer van katten hield van Isabelle Aupy .’
WELKE FILM OF SERIE MAAKTE INDRUK?
‘The dig en speciaal voor de lezers: Charlottes Castle.’
WELKE SPORT DOE JE?
‘Tennis en wandelen.’
HOE LAAT STA JE OP?
‘Elke ochtend 7 uur.’
WAT IS JOUW FAVORIETE VAKANTIEBESTEMMING?
‘Binnenland van Frankrijk.’
WAT IS HET BESTE RESTAURANT?
‘Chez Antoinette, in een rijksmonument van de NV Bergkwartier in Deventer.’