VG Visie Daily #8: De nieuwe Randstad ligt hoog en loopt tussen Eindhoven, Nijmegen en Enschede

De Randstad moet zich wapenen tegen de aankomende zeespiegelstijging. Tot 2 meter is het economisch hart verdedigbaar, daarna zijn ingrijpende maatregelen nodig. Als die met een stijging naar 5 meter niet meer afdoende zijn, is verplaatsing van het economisch hart naar Hoog-Nederland onvermijdelijk. ‘We moeten nu al keuzes maken, omdat een enigszins ordelijke verplaatsing honderd jaar duurt.’

Deze week bracht het Kennisprogramma Zeespiegelstijging het onderzoek Ruimte voor Zeespiegelstijging uit. Voor het eerst is in kaart gebracht of en hoe de Randstad beschermd kan worden tegen een zeespiegelstijging van 2 en 5 vijf meter. Het onderzoek is in opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat en de Deltacommissaris uitgevoerd door tientallen adviesbureaus, wetenschappers, overheden en maatschappelijke organisaties. Minister Mark Harbers en de nieuwe Deltacommissaris Co Verdaas presenteerden de bevindingen op een congres in Bussum. VG Visie Daily ploos de drie vuistdikke rapporten uit, waarin drie denkrichtingen zijn uitgewerkt: beschermen, zeewaarts en meebewegen.

Onomkeerbaar

In het onderzoek is uitgegaan van een bijna-worst-case-scenario van een 2 meter hogere zee in 2100 en een stijging van 5 meter in 2200. In het slechtste scenario van het KNMI van vorig jaar wordt de kaap van 2 meter stijging al in 2086 en die van 5 meter in 2145 gerond. De minister noemt die kans klein, maar klimaatonderzoekers zijn er niet gerust op. Het smelten van de Groenlandse en West-Antarctische ijskap is al onomkeerbaar vanaf een temperatuurstijging van 2 graden. Vanaf 3 graden kunnen ook grote delen van de Oost-Antarctische ijskap verdwijnen. In dat geval wordt een stijging van ruim 17 meter in 2300 gevreesd. De mondiale temperatuurstijging heeft de 1,5 graad al overschreden. Consensus over de snelheid van de zeespiegelstijging is er echter nog niet.

Westwaarts of oostwaarts

Het meest rigoureuze, zeewaartse plan is om Nederland of heel Noordwest-Europa af te sluiten van de Noordzee met een reusachtige dam en de aanleg van een groot randmeer voor de kust van Zuidwest-Nederland. Het beschermscenario voorziet in versterking en/of vervanging van de huidige dijken, stormvloedkeringen, sluizen, stuwen, gemalen en pompen en afsluiting van hele riviermondingen. Als Nederland meebeweegt met de gevolgen van de zeespiegelstijging – het derde plan – is een combinatie van ringdijken rond de G4-steden, verhoogd en drijvend wonen en werken mogelijk en uiteindelijk verplaatsing van de Randstad naar hoog-Nederland. Experts zien een combinatie van de drie plannen als meest waarschijnlijk, met een focus op beschermen en vooral meebewegen.

Jaarlijkse overstromingen

VG Visie Daily focust op de meest realistisch klinkende meebeweegstrategie. Het zo lang mogelijk beschermen van de Randstad tegen overstromingen staat voorop bij de onderzoekers. ‘Het huidige verdienvermogen in de Randstad is met 70 procent van het BBP groot. Als dit gebied onbruikbaar zou worden door (te frequente) overstromingen, dan zijn de gevolgen voor de Nederlandse economie en voor de werkgelegenheid desastreus’, schrijven auteurs van het meebeweegrapport Harm Albert Zanting (Arcadis) en Mathijs Bouw (One Architecture). Tot 2 meter stijging kan de huidige stormvloedkering de Randstad afdoende beschermen, daarboven wordt het lastig. ‘Kustgebieden worden geleidelijk, mogelijk al vanaf 2100, zeer onveilig om te wonen. Op veel plaatsen langs de kust en langs de rivieren nemen de overstromingskansen toe tot 1:100 per jaar of zelfs groter. In Noord-Nederland, de zuidwestelijke delta en in het zuiden van Zuid-Holland zijn er zelfs gebieden die dan eens per jaar of vaker zullen overstromen.’

Ringdijken om G4

De experts hebben twee meebeweeg-strategieën uitgewerkt; het pure play- en het hybride-meebewegen. In het pure play-scenario komen er naast de twee huidige dijkringen – 190 kilometer lang die nu 4,4 miljoen mensen beschermen – nieuwe; dijkringen om Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht van in totaal 220 kilometer kunnen dan 3,3 miljoen mensen extra beschermen. Of ringdijken van 310 kilometer om alle steden in de Randstad voor 3,9 miljoen inwoners. Een alternatief is het bouwen van terpen van maximaal 8 meter hoogte. Met  een hoog-stedelijke bebouwingsdichtheid kunnen daar enkele miljoenen woningen komen. Het  betreft nieuwbouw, want verhogen van bestaand bebouwd gebied is op grote schaal niet uitvoerbaar. Drijvend bouwen is in dit scenario niet haalbaar.

Hoog-Nederland

Het pure play-scenario wijzen de betrokkenen echter van de hand. De investeringen in de ringdijken zijn te hoog, terwijl de kans groot is dat de verhoogde leefgebieden moeten worden opgegeven. Op het moment dat investeren in de Randstad niet meer rationeel is, is het te laat om te beginnen met een investeringsbeleid gericht op hoog-Nederland. Een grootschalig en enigszins ordelijk verlaten van laag-Nederland vergt bovendien honderd jaar. Hoog-Nederland heeft dertig jaar nodig voor woningbouw en hoogwaardig openbaar vervoer-verbindingen, 25 jaar om de kennisinfrastructuur te stimuleren, parallel vijftig jaar om alle leefomstandigheden op orde te krijgen en 25 jaar voor extra investeringsbeleid.

Hybride meebewegen

De meest realistische oplossing is een hybride strategie. Hierin worden de primaire zeekeringen versterkt, zonder aanleg van grootschalige nieuwe infrastructuur. Nieuwe woningbouw in de Randstad wordt door verdichting geconcentreerd in relatief hoge en veilige gebieden. Op kleine schaal komen er terpen en drijvende woongebieden. Daarnaast wordt kritieke infrastructuur zodanig aangelegd dat in het geval van overstromingen de schade beperkt blijft. Tegelijkertijd wordt de mogelijke verschuiving van economische functies naar hoog-Nederland gestimuleerd. Zo gaan een relatief kleiner deel van de bevolking, verdiencapaciteit en het geïnvesteerd vermogen verloren bij een grootschalige overstroming. En een relatief groter deel blijft in hoog-Nederland beschikbaar als herstelvermogen. Toch moet ook zo lang mogelijk in de huidige Randstad worden geïnvesteerd. De opbrengst kunnen we dan in hoog-Nederland investeren.

Nu beginnen

Over het startpunt spreken de onderzoekers zich ook uit. In het hoog-CO2-emissie-scenario van het KNMI wordt een zeespiegelstijging van 5 meter over zo’n 250 jaar bereikt. Dat betekent dat eind 2100 moet worden begonnen met het voorbereiden van de transitie. In het extreme scenario wordt dit honderd jaar eerder bereikt en zouden we nu al moeten starten. Idealiter beginnen we nu al met het voorbereiden van het ontwikkelen van hoog-Nederland als aanvullende woongebieden en economische centra. Met het versterken van de vervoersassen via hoog-Nederland naar Duitsland en België. En met het ontwikkelen van ontwerpprincipes en regelgeving voor nieuwbouw (veiliger locaties, waterbestendig bouwen, evacuatiemogelijkheden) en (kritieke) infrastructuur.

Van Maastricht tot Enschede

Cruciaal voor een succesvolle transitie van woongebieden en economische centra naar hoog-Nederland is rekening te houden met een internationaal speelveld. Institutionele investeerders en internationale beleggers kijken niet naar Nederland maar Europabreed. Het goed verbinden van het nieuwe economische hart met de economische centra in Duitsland en België is dan ook absoluut noodzakelijk, benadrukken de auteurs. Waar de nieuwe Randstad dan komt? De bestaande universiteitssteden – Enschede, Nijmegen, Wageningen, Eindhoven, Maastricht – hebben al een sterke uitgangspositie, schrijven de onderzoekers. Wie weet dat ASML dan toch in Nederland gaat uitbreiden als directeur Peter Wennink dit leest.